Paulus wordt als gevangene naar Rome gezonden. Zijn reis is beschreven door Lukas in Handelingen 27. Het lijkt een verhaal over leiderschap in crisis, hoogst actueel dus. En als we ook nog bedenken dat Paulus aan boord een visioen (visie?) krijgt en vanuit een opdracht (missie?) opereert – zie Hand 23: 11- dan is de verleiding groot om er allerlei leiderschapstheorieën in te lezen of uit te halen.
Is dat de bedoeling van Lukas? Waarom heeft hij dit verhaal opgetekend? En, als er lessen voor leiders uit te halen zijn: welke dan in het bijzonder? In dit artikel probeer ik antwoord te geven op deze vragen. Eerst door kort iets te zeggen over visionair leiderschap en crisismanagement vanuit de hedendaagse managementliteratuur en praktijk (het seculiere perspectief). Vervolgens denken we na over Paulus’ rol aan boord van het schip gedurende de reis (het Bijbels perspectief). Tenslotte kijken we hoe de twee perspectieven zich onderling verhouden en wat ons dit als hedendaagse leiders te zeggen heeft.
1. Visionair leiderschap en crisismanagement
Wat heb je aan een visie als je je in een crisis bevindt? Visionair leiderschap en crisismanagement lijken twee aparte werelden te zijn. Lange termijn versus korte termijn. Dromen versus realiteit. Perspectief versus paniek. Schoonheid versus ellende. Laten we beide werelden eens nader bekijken.
Visionair leiderschap staat volgens Daniel Goleman (Primal Leadership, 2002) op de hoogste trede van leiderschap en laat coachend en affiliërend (harmonie) leiderschap achter zich. Het beweegt mensen naar gedeelde dromen, als expressies van de toekomst in het heden. Dromen verwezenlijk je niet door met je vingers te knippen, daar gaat tijd overheen. Visionaire leiding is passend wanneer (radicale) veranderingen nodig zijn of wanneer een duidelijke koers wordt vereist. De visionaire leider moet dan ook: inspireren, empathie tonen en verklaren hoe en waarom inspanningen van mensen bijdragen tot ‘de droom’. De kunst van leider is om visie om te zetten in actie. Een bruikbaar model hiervoor is ontwikkeld door Krauthammer (‘van visie naar actie’):
Voordat een mens in actie komt stelt deze zich drie vragen:
- Zie ik de zin in van de actie? (nut)
- Ben ik bereid tot handelen? (wil)
- En ben ik bekwaam? (kunnen)
De verbinding tussen de visie en de drie drijfveren tot actie zit ‘m in het vormgeven van drie verticale pijlers:
- Missie-doelen (strategie)
- Waarden-principes (cultuur)
- Verantwoordelijkheden-competenties (structuur)
Wanneer deze drie pijlers ook nog eens ‘onderling kloppen’ (de horizontale pijlen) dan is de kans groot dat visie wordt vertaald in actie, dat dromen werkelijkheid worden en geen bedrog blijken zijn.
Crisismanagement. Een crisis is een ernstige verstoring van normale processen en organisatiewijzen. Alleen het onverwachte is crisis want het verwachte is ‘gewoon werk’. In een crisis zijn nieuwe normen (cultuur) en nieuwe organisatievormen (structuur) nodig. Maar door het ontbreken ervan ontstaat vaak chaos. En in tijden van chaos is richting (strategie) nodig en lijkt elke richting beter dan geen. Mensen in chaos ‘zoeken’ naar leiderschap: een voorwaarde voor één richting. Mensen moeten zich snel kunnen identificeren met een leider. Het is dan ook zaak dat deze zich snel en krachtig bekend maakt. Zijn stijl van leiden zal vooral duidelijkheid moeten verschaffen. Een crisismanager laat zich adequaat informeren, schenkt klare wijn en geeft opdrachten (delegeert taken) passend bij situatie. Hij weet dat mensen in crisis maar één belang nastreven: het eigen belang. Ikke, ikke, ikke, en de rest …
Een crisismanager heeft oog voor het geheel, hij streeft naar overzicht en overwicht. Hij put uit zijn ervaringen opgebouwd in andere crises, maar hij voorkomt dat hij er slachtoffer van wordt. Ieder crisis is immers anders en dit vraagt om improvisatie. Regels worden gemaakt en gebroken, maar één principe mag niet worden verloochend: het collectief gaat boven het individu. En daar wringt de schoen. Zien individuen hier het nut van in? Zijn ze bereidt zich te conformeren? Kunnen zij hun natuurlijke, vaak onbewuste mechanismen tot overleven (vaak over de rug van anderen) weerstaan? En dan zijn we terug bij het drieluik zin-bereidheid-bekwaamheid van het model van ‘visie naar actie’. Is er in een crisis dus tòch behoefte aan visie? Maar dan geen lange termijn visie of zweverige woorden, maar een moedgevend perspectief? Een concrete uitweg uit de crisis die samenbindt en nieuw elan geeft? Laten we kijken of Paulus’ optreden in Handelingen 27 hiervan een voorbeeld is.
2. Met Paulus het schip in: een voorbeeld van visionair leiderschap?
Paulus is na zijn verschijning voor Festus en Agrippa naar Rome gezonden. En niet tegen wil en dank. Hij heeft zichzelf beroepen op de keizer. Hij moet net als in Jeruzalem ook in Rome van Jezus Christus getuigen (Hand. 23: 11). De reis staat onder (de vriendelijke) leiding van Julius, hoofdman en lid van de keizerlijke garde. Uit de geschiedenis blijkt al snel dat Paulus geen standaardgevangene is. Hij vergaart zeggenschap aan boord. Hoe is dit gekomen? Is het Paulus visionaire leiderschap? Zijn gave voor crisisbeheersing? Zijn redenaarstalent? Wie heeft er nu eigenlijk de leiding aan boord?
Vers 1 t/m 9 verhaalt van het vertrek, enkele aankomsten in havens en een overstap op een schip uit Alexandrië. Met dit schip komen ze na vele dagen in Schonehaven. Er is veel tijd verloren gegaan. We lezen in vers 10 dat Paulus zich bemoeit met het reisschema. Hij vreest de naderende herfststormen en vermaant de bemanning en de soldaten: ‘Mannen, ik zie, dat de vaart zal geschieden met hinder en grote schade, niet alleen van de lading en van het schip, maar ook van ons leven.’ Paulus wist, aldus Calvijn, dat God het schip geleidde maar hij wilde Hem niet verzoeken door al te veel haast te maken. Paulus heeft ondanks zijn drang naar Rome letterlijk oog (‘ik zie’) voor de omstandigheden. Daar komt bij dat hij al drie schipbreuken had meegemaakt (2 Cor 11: 25). Heeft Paulus dit verzwegen? Lukas doet er het zwijgen toe.
De hoofdman, de ambtelijke macht, laat zich niet door Paulus maar door de stuurman en de schipper overtuigen om door te varen naar de volgende haven om te overwinteren. Op zich niet onlogisch. Wie is hier nu de vakman? Door wie laten wij ons leiden op kritieke keuzemomenten? We lezen in vers 12 dat ‘het meerder deel’ ervoor kiest door te varen naar de Fenix, een haven in Kreta. Paulus’ woorden hebben nog weinig overtuigingskracht. Na het hijsen van de zeilen zijn de eerste tekenen goed: er stak een zuidenwind op en daardoor ‘meenden zij hun voornemen verkregen te hebben’. Kort daarna steekt er echter een storm op, de beruchte noordooster Euroklydon. De verzen 15 t/m 20 beschrijven de situatie met een toenemende hopeloosheid onder de bemanning. Na drie dagen gaat zelfs het scheepsgereedschap overboord. Lukas noteert dat ‘wij (!!) langzamerhand alle hoop op een behouden aankomst lieten varen’ (Het Boek). De wanhoop aan boord, de hoop weggevaren.
Paulus stond in het midden
En juist op dat moment staat Paulus op. Hij is niet langer ‘randfiguur’ maar staat ‘in het midden van hen’. Zoals op de Areopagus (Hand. 17: 22) en zoals Jezus als Hij aan de discipelen verschijnt na Zijn opstanding (Joh. 20: 19). In het middelpunt, in het centrum van de aandacht. Paulus kiest geen moment waarop iedereen door elkaar rent en vliegt, te midden van chaos. Nee, de mensen zitten uitgeput en moedeloos te neer, zonder hoop op overleven.
Paulus echter toont standvastigheid en kracht.
- U had naar mij moeten luisteren! Laat Paulus hier een menselijk trekje zien door zijn gelijk te halen? ‘Moeten’ zo zegt Dr. Lindijer in zijn Handelingen van de Apostelen II, ‘kan de bij Lukas vaak voorkomende klank hebben van: zo was het Gods wil. Men had moeten luisteren omdat Paulus in vs. 10 (kennelijk ook al, PVE) vanuit een visioen, een dieper weten sprak.’
- Dan spreekt Paulus de bemanning moed in. Hij voorzegt dat er alleen materieel verloren zal gaan, geen mensenlevens. Hoe kon Paulus dit weten? In vers 23 verklaart hij dat er die nacht een engel van God (‘Wiens ik ben, Welke ik ook dien’) bij hem stond. Een bijzondere geestelijke boodschap te midden van heidense toehoorders. Het feit dat Paulus God toebehoort zal hen niet veel gezegd hebben, maar dat hij Hem dient zal wel betekenis hebben gehad. Denk aan het gedrag van de zeelieden bij Jona (Jona 1: 6b: ‘Sta op, roep tot uw God, misschien zal die God aan ons gedenken, dat wij niet vergaan’). Paulus acteert hier als tegenbeeld van Jona die zijn missie (‘Ga naar de stad Nineve!’) en verantwoordelijkheid ontliep. Ter zijde, de engel ‘stond’ bij Paulus. Zegt dit iets over de houding van Paulus? Was hij aan het bidden? Of lag hij (net als Jezus in het schip met de discipelen) te slapen? Hoe dan ook, de boodschap luidt: ‘Vrees niet, Paulus, gij moet voor de keizer gesteld worden; en zie God heeft u geschonken allen, die met u varen.’
- Paulus kent geen angst te midden van de crisis. Dit op gezag van het woord van de engel: ‘vreest niet’. Met hetzelfde gezag maant Paulus zijn hoorders opnieuw ‘goedsmoeds’ te zijn ‘want ik geloof Gode (…)’. Hij voorzegt dat het schip op een of ander eiland aan de grond zal lopen. Kennelijk heeft het visioen (of de openbaring) meer informatie bevat dan Lukas in vers 24 citeert.
Paulus als leider aan boord
Het reisverslag gaat verder. Al veertien dagen worden ze heen en weer geslingerd op de woeste zee. En nieuw gevaar dreigt. Ze naderen land (eiland!) en het wordt snel ondieper. Het schip lijkt op de rotsen te lopen. De matrozen (vers 30) denken met een list het vege lijf te redden (ikke, ikke, ikke …) en willen er met de sloep vandoor te gaan. Ze zijn Paulus’ woorden vergeten en denken alleen aan zichzelf. Paulus, als door een Goddelijke openbaring (Dr. F.W. Grosheide, Handelingen), doorziet hen. Pijlsnel schets hij Julius, de hoofdman, de gevaren van deze situatie: ‘Als de bemanning niet aan boord blijft, zal niemand dit overleven’ (Het Boek). Direct hakken de soldaten de touwen door. De sloep valt in het water. Geen slinkse uitwegen meer voor enkelen, het is alles of niets, of beter: allen of niemand.
Ondertussen heeft Paulus meer en meer autoriteit opgebouwd. Hij spoort allen (!) aan tot eten. Een mens in crisis vergeet de meest basale dingen, maar Paulus kijkt voorbij het moment. Hij leeft vanuit de belofte: ‘want niemand van u zal een haar van het hoofd vallen’. Hij geeft zelf het voorbeeld en eet, maar niet nadat ‘hij God in aller tegenwoordigheid dankte’. Zie hier, het openbare bewijs dat hij God diende. Woorden worden daden. Hij breekt ook het brood, wat ziet op kalmte en beheersing. En zo weet Paulus allen te bezielen, steunend op Gods belofte. Toonbeeld van leiderschap? Zal de bemanning hem navolgen?
Ja, alle 276 opvarenden vatten moed en eten. Na de maaltijd komt iedereen in actie. Lukas beschrijft een keur aan activiteiten te midden van wisselende omstandigheden. Als het schip doormidden breekt willen de soldaten de gevangenen doden: beter een dode gevangene dan een ontsnapte! Daar steekt Julius subiet een stokje voor omdat hij Paulus in leven wil houden. Opnieuw is Paulus aanwezigheid levensreddend voor de anderen. Iedereen krijgt het bevel overboord te springen. Zwemmend of drijvend komen allen veilig aan land. Ze zijn gestrand op Malta (in wat tegenwoordig nog bekend staat als de ‘Paulusbaai’).
3. Paulus: visionaire leider en/of crisismanager?
Drie opmerkingen over leiderschap:
- ‘Paulus treedt in alles op als profeet, een verwijzing naar de uitstorting van de Heilige Geest (Hand 27: 10, 21, 24-25, 31 en zie ook 2: 17-18)’, aldus de Biblica, Atlas van de Bijbel. Paulus’ visie is dan ook geen menselijk bedenksel, geen product van een analytisch-creatieve geest, maar Goddelijke openbaring. We moeten daarom voorzichtig zijn om de termen visie en visioen op één hoop te gooien. Van ‘visie naar actie’ is toch echt wat anders dan van ‘visioen naar actie’. Al was het alleen maar omdat een visie van binnenuit komt, en een visioen van buitenaf, of beter: van Boven.
- Tegelijkertijd constateren we dat Paulus zijn visioen moet verwoorden. Hij citeert de engel, maar gebruikt ook eigen woorden en vormen (maaltijd) om het perspectief van collectieve redding te laten landen bij de bemanning, de mens-in-nood. Hoewel Paulus het etiket visionair leider (waarschijnlijk) de sloep in zou werpen, bewijst deze geschiedenis wel de krachtige werking van een gedragen visie, in de zin van ‘de toekomst verwoord in het heden’ en ‘uit de mond van een mens’.
- De geschiedenis leert ons ook hoe vaak een visie wordt ‘aangevallen’. Denk aan de sloep-act en de soldaten die de gevangen willen doden. Het is niet vanzelfsprekend is dat mensen zich direct achter een visie scharen. Zie het verschil tussen vers 10 enerzijds 23 en 36 anderzijds. Soms maakt niet de boodschap maar boodschapper het verschil.
Verder -en dan maken we de overstap naar crisismanagement- komt uit deze geschiedenis naar voren dat Paulus’ voorbeeldgedrag en vrijmoedig getuigen (vooral tijdens de maaltijd) zijn integriteit en gezag hebben doen toenemen. Hij gedraagt zich als een christelijke herder die in tijden van crisis onbaatzuchtig voor zijn naaste zorgt en vroom is tegenover God. Hij durft een groep mensen aan te spreken op haar gedrag en keuzes (‘alsnu vermaan ik ulieden’), maar wordt niet verwijtend; hij biedt perspectief (‘zijt goedsmoed’). Paulus’ intervenieert daadkrachtig in tijden van rebellie, dat zeker. Maar in dit alles blijft de vraag: Wie gaf Paulus ter plekke het juiste inzicht? Waar zou Paulus zijn geweest zonder visioen? Waar was zijn moed gebleven zonder Opdrachtgever (denk aan Hand 23: 11) en zonder Geestelijke leiding? ‘Wie is toch Deze, dat Hij ook de winden en het water gebiedt, en zij Hem gehoorzamen?’ (Luk. 25b).
Wat heeft Lukas bewogen deze geschiedenis zo in detail op te tekenen? Ten eerste, laat hij zien dat Paulus ondanks alle tegenwerking toch in Rome komt. De voortgang van het evangelie is niet te stuiten. Ten tweede wil hij aantonen dat Paulus als apostel van Jezus Christus de leiding heeft en zo de majesteit van God openbaart. We moeten dus doel en middel van elkaar scheiden. Paulus’ leiding heeft een doel. Paulus is op weg naar Rome als dienaar van het Goddelijke Woord. En hoewel Paulus’ aanwezigheid van doorslaggevend belang is voor de bemanning (zij delen in zijn zegen) valt de lichtstraal niet op hem maar op Gods trouw.
Tenslotte, kunnen we deze geschiedenis ‘overzetten’ in onze tijd ten behoeve van christenen die leidinggevende posities mogen bekleden? De Jozefs, Daniëls en Nehemia’s van nu! De eerste twee waren met recht ‘visionair leiders’! En wij? ‘Geloven’ wij in visioenen? Dromen genoeg, ook van leiders, maar zijn ze geïnspireerd door de Geest of product van menselijk streven? Versta me goed, met het ontwikkelen van een goede zakelijke of maatschappelijke visie en missie is niets mis. Integendeel, wij zijn geroepen om vooruit te denken, ons verstand te gebruiken en onze voelhorens uit te zetten. Ook in tijden van crisis. Wachten op een visioen lijkt me ongepast. We hebben de Bijbel als geïnspireerd Woord van God. Daarin staat notabene ook Handelingen 27. En de lessen hieruit zijn volgens mij in de eerste plaats geestelijk van aard. In de tweede plaats kunnen we leren van de manier waarop God Paulus als leider inzet, als middel in Zijn hand. Als man met een missie, die vanuit geloofsmoed een crisis weet te beheersen. Zoals gezegd, niet ter meerdere eer en glorie van hem zelf. God staat aan het roer. Paulus’ (en onze) reis staat in het teken van de verkondiging van de Naam van Jezus Christus. En, vertrouwend op Die Naam, zullen zijn dienaren (leiders) behouden aankomen. Nu of straks.